uidai-free-aadhaar-update-for-childrenभारतीय विशिष्ट ओळख प्राधिकरणाने (UIDAI) मुलांसाठी एक क्रांतिकारी निर्णय घेतला आहे, ज्यामुळे ५ ते १७ वर्षांच्या सुमारे ६ कोटी मुलांना अनिवार्य बायोमेट्रिक अपडेट (MBU-1) साठी कोणतेही शुल्क भरावे लागणार नाही. हा निर्णय १ ऑक्टोबर २०२५ पासून लागू होईल आणि एक वर्षासाठी प्रभावी राहील. या सूटीमुळे मुलांचा आधार कार्ड डेटा अद्ययावत ठेवणे सोपे आणि परवडणारे होईल, ज्यामुळे शाळा प्रवेश, शिष्यवृत्ती, डीबीटी योजना आणि इतर सरकारी सेवा यांचा लाभ घेणे अधिक सुलभ होईल. UIDAI च्या या पावलाने डिजिटल इंडियाच्या दिशेने महत्वाचा टप्पा गाठला असून, मुलांच्या भविष्यासाठी आधार कार्ड अपडेट प्रक्रिया अधिक सक्षम आणि समावेशक झाली आहे. पूर्वीच्या नियमांनुसार, ५-७ आणि १५-१७ वर्षांच्या मुलांसाठी पहिले आणि दुसरे MBU मोफत होते, पण त्यानंतर प्रत्येक अपडेटसाठी १२५ रुपये शुल्क आकारले जात असे. आता ही संपूर्ण प्रक्रिया मोफत होण्यामुळे पालकांवर आर्थिक ओझे कमी होईल आणि मुलांचा डेटा नियमितपणे सुरक्षित राहील.
या निर्णयाची पार्श्वभूमी अशी आहे की, UIDAI ने मुलांच्या आधार कार्ड नोंदणी आणि अपडेट प्रक्रियेत नेहमीच विशेष काळजी घेतली आहे. ५ वर्षांखालील मुलांसाठी सुरुवातीला बायोमेट्रिक डेटा (बोटांचे ठसे किंवा बुबुळाचे ठसे) घेतला जात नाही; त्याऐवजी फोटो, नाव, जन्मतारीख, लिंग, पत्ता आणि जन्म प्रमाणपत्र यावर आधारित नोंदणी होते. मात्र, मुल ५ वर्षांचे झाल्यावर पहिले अनिवार्य बायोमेट्रिक अपडेट (MBU-1) आवश्यक होते, ज्यात बोटांचे ठसे, बुबुळाचे ठसे आणि अपडेटेड फोटो जोडला जातो. त्याचप्रमाणे, १५ वर्षे पूर्ण झाल्यावर दुसरे MBU करणे बंधनकारक असते, ज्यामुळे आधार कार्डाची वैधता कायम राहते. पूर्वीच्या शुल्कामुळे अनेक कुटुंबे, विशेषतः ग्रामीण भागातील, अपडेट प्रक्रिया टाळत असत, ज्यामुळे मुलांना सरकारी योजनांचा लाभ मिळणे कठीण होत असे. आता या सूटीमुळे ६ कोटी मुलांना थेट फायदा होईल, ज्यात SC/ST आणि अल्पसंख्याक कुटुंबांचा समावेश आहे. UIDAI च्या अधिकृत आकडेवारीनुसार, २०२४ मध्ये ४ कोटी मुलांनी अपडेट केले होते, पण शुल्कामुळे २०% कुटुंबे वंचित राहिले होते. हा निर्णय त्या वंचितांना मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी घेण्यात आला आहे.
या सूटीचा फायदा कसा मिळवावा, याची प्रक्रिया अतिशय सोपी आहे. पालकांनी जवळच्या आधार सेवा केंद्रात (Aadhaar Enrollment Center) किंवा ऑनलाइन uidai.gov.in वर जाऊन अपॉइंटमेंट बुक करावे. केंद्रात पोहोचल्यावर मुलाचे आधार कार्ड, जन्म प्रमाणपत्र आणि पालकांचे ओळखीचे दस्तऐवज घेऊन जा. अपडेट प्रक्रिया १०-१५ मिनिटांत पूर्ण होते, ज्यात बायोमेट्रिक स्कॅनिंग होते. ऑनलाइन पोर्टलवर आधार नंबर एंटर करून स्टेटस तपासता येतो, आणि अपडेट प्रमाणपत्र ईमेलद्वारे मिळते. १५ वर्षांच्या मुलांसाठी दुसरे MBU देखील मोफत असेल, ज्यामुळे आधार कार्डची वैधता १२ वर्षेपर्यंत कायम राहते. ही प्रक्रिया डिजिटल लॉकरशी जोडली जाऊ शकते, ज्यामुळे प्रमाणपत्र कुठूनही डाउनलोड करता येते. UIDAI ने स्पष्ट केले आहे की, ही सूट केवळ MBU साठी आहे, आणि इतर अपडेट्ससाठी (जसे नाव बदल) वेगळे नियम लागू राहतील. ग्रामीण भागात CSC केंद्रांद्वारे ही सुविधा वाढवली जाईल, ज्यामुळे प्रवासाची गरज कमी होईल.
या निर्णयाने मुलांच्या भविष्यासाठी आधार कार्डचे महत्त्व आणखी अधोरेखित झाले आहे. शाळा प्रवेशासाठी (School Admission Requirements), शिष्यवृत्तीसाठी (Scholarship Eligibility), पॅन कार्ड लिंकिंगसाठी आणि डीबीटी योजनांसाठी (Direct Benefit Transfer Schemes) आधार कार्ड अनिवार्य आहे. अपडेट न केल्यास लाभ थांबू शकतो, ज्यामुळे मुलांचे शिक्षण आणि आरोग्य योजना प्रभावित होतात. पालकांनो, ही संधी गमावू नका – लवकर अपडेट करा आणि मुलांचे हक्क सुरक्षित करा. UIDAI च्या हेल्पलाइन १९४७ वर मदत मिळेल. हा निर्णय डिजिटल समावेशकतेकडे (Digital Inclusion for Children) महत्वाचा टप्पा आहे, ज्यामुळे भारतातील प्रत्येक मूल डिजिटल युगात सहभागी होईल.