शिमला करार (What is Shimla Agreement ?) हा भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील एक ऐतिहासिक शांतता करार आहे, जो 1971 च्या युद्धानंतर 2 जुलै 1972 रोजी हिमाचल प्रदेशातील शिमलामध्ये स्वाक्षरी करण्यात आला. हा करार इंदिरा गांधी (भारताच्या तत्कालीन पंतप्रधान) आणि झुल्फिकर अली भुट्टो (पाकिस्तानचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष) यांच्यात झाला. अलीकडेच, 24 एप्रिल 2025 रोजी, पाकिस्तानने पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यानंतर (Pahalgam Terror Attack) इंडस वॉटर्स ट्रीटी (Indus Waters Treaty) निलंबित केल्याच्या भारताच्या निर्णयाला प्रत्युत्तर म्हणून शिमला करार निलंबित करण्याची घोषणा केली. या लेखात आपण शिमला करार म्हणजे काय, त्याचा इतिहास, पाकिस्तानच्या या कृतीमागील कारणे, भारत आणि पाकिस्तानवरील परिणाम आणि इतर महत्त्वाच्या बाबींचा सविस्तर आढावा घेऊ.
काय आहे शिमला करार?
शिमला करार हा 1971 च्या भारत-पाकिस्तान युद्धानंतर, ज्यामुळे बांगलादेशाची निर्मिती झाली, दोन्ही देशांमधील शांतता आणि सहकार्यासाठी तयार करण्यात आला. हा करार द्विपक्षीय चर्चेद्वारे मतभेद सोडवण्यासाठी आणि काश्मीर विवाद (Kashmir Dispute) यासह सर्व समस्यांचे शांततापूर्ण निराकरण करण्यासाठी एक मार्गदर्शक तत्त्व होता. कराराचे प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
- द्विपक्षीय वाटाघाटी (Bilateral Negotiations): भारत आणि पाकिस्तान यांनी कोणत्याही तृतीय पक्षाच्या हस्तक्षेपाशिवाय आपले वाद शांततेने सोडवण्याचे मान्य केले.
- नियंत्रण रेषा (Line of Control – LoC): 1971 च्या युद्धानंतर जम्मू आणि काश्मीरमधील युद्धविराम रेषेला नियंत्रण रेषा म्हणून परिभाषित करण्यात आले. दोन्ही देशांनी याला एकतर्फी बदल न करण्याचे वचन दिले.
- शांततापूर्ण सहअस्तित्व: दोन्ही देशांनी एकमेकांच्या प्रादेशिक अखंडतेचा आदर करण्याचे आणि शांततापूर्ण संबंध प्रस्थापित करण्याचे मान्य केले.
- युद्धबंदी आणि युद्धकैदी: करारानुसार, भारताने 93,000 पाकिस्तानी युद्धकैद्यांना परत केले आणि पाकिस्तानला सुमारे 13,000 चौरस किलोमीटरचा भूभाग परत मिळाला.
हा करार भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील संबंधांना स्थिरता देण्यासाठी आणि काश्मीर विवाद यासह इतर समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी एक महत्त्वाचा दस्तऐवज मानला जातो.
शिमला कराराचा इतिहास
शिमला करार 1971 च्या युद्धानंतरच्या परिस्थितीतून उद्भवला, ज्यामध्ये भारताने पाकिस्तानवर निर्णायक विजय मिळवला आणि पूर्व पाकिस्तान (आता बांगलादेश) स्वतंत्र झाला. या युद्धात भारताने मोठ्या प्रमाणात पाकिस्तानी भूभाग आणि युद्धकैदी ताब्यात घेतले होते. युद्धानंतर दोन्ही देशांमधील तणाव कमी करण्यासाठी आणि भविष्यातील संघर्ष टाळण्यासाठी हा करार आवश्यक होता.
कराराच्या वाटाघाटी शिमलामध्ये अत्यंत तणावपूर्ण वातावरणात झाल्या. काश्मीर विवाद हा चर्चेतील सर्वात मोठा मुद्दा होता. भारताने सर्व वाद द्विपक्षीय वाटाघाटींद्वारे सोडवण्याचा आग्रह धरला, तर पाकिस्तानला काश्मीरचा मुद्दा आंतरराष्ट्रीय मंचावर उपस्थित करण्याची मुभा हवी होती. अखेरीस, दोन्ही देशांनी नियंत्रण रेषाचा आदर करण्याचे आणि शांततेचा मार्ग स्वीकारण्याचे मान्य केले.
पाकिस्तानने शिमला करार निलंबित का केला?
24 एप्रिल 2025 रोजी, पाकिस्तानने शिमला करार आणि इतर सर्व द्विपक्षीय करार निलंबित करण्याची घोषणा केली. ही कृती भारताच्या इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबित करण्याच्या निर्णयाला प्रत्युत्तर होती, जी 22 एप्रिल 2025 रोजी पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यानंतर (ज्यामध्ये 26 नागरिक, मुख्यतः पर्यटक, मारले गेले) घेण्यात आली. पाकिस्तानच्या या कृतीमागील प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- पहलगाम दहशतवादी हल्ला: भारताने लष्कर-ए-तय्यबा (Lashkar-e-Taiba) च्या उपद्रवी गट असलेल्या द रेसिस्टन्स फ्रंट (The Resistance Front) याला हल्ल्यासाठी जबाबदार ठरवले आणि पाकिस्तानवर सीमापार दहशतवाद (Cross-Border Terrorism) ला प्रोत्साहन देण्याचा आरोप केला.
- इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबन: भारताने 1960 च्या इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबित केल्याने पाकिस्तानच्या जलसुरक्षेवर (Water Security) गंभीर परिणाम होण्याची भीती निर्माण झाली. पाकिस्तानने याला “पाण्याचे युद्ध” (Water Warfare) म्हटले आणि याला “युद्धाचा कृत्य” (Act of War) मानण्याची धमकी दिली.
- राजकीय दबाव: पाकिस्तानच्या राष्ट्रीय सुरक्षा समितीने (National Security Committee) पंतप्रधान शहबाज शरीफ यांच्या नेतृत्वाखाली बैठक घेऊन भारताच्या कृतींना “बेकायदेशीर आणि राजकीय हेतूने प्रेरित” ठरवले. पाकिस्तानने भारतावर काश्मीर विवाद संदर्भात संयुक्त राष्ट्रांच्या ठरावांचे उल्लंघन केल्याचा आरोप केला.
- प्रतिशोधात्मक कारवाई: पाकिस्तानने भारताच्या कठोर कृतींना प्रत्युत्तर म्हणून वाघा सीमा (Wagah Border) बंद केली, भारतीय विमानांसाठी हवाई क्षेत्र बंद केले आणि सर्व व्यापार आणि व्हिसा सेवा निलंबित केल्या.
ताज्या अपडेट्स आणि महत्त्वाची माहिती मिळवण्यासाठी या ग्रुपला जॉईन व्हा- इथे क्लिक करा
भारत आणि पाकिस्तानवरील परिणाम
शिमला करार आणि इंडस वॉटर्स ट्रीटी यांच्या निलंबनामुळे भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील संबंध अभूतपूर्व खालच्या पातळीवर पोहोचले आहेत. या घडामोडींचे दोन्ही देशांवर खालीलप्रमाणे परिणाम होऊ शकतात:
भारतावरील परिणाम
- काश्मीरमधील तणाव: नियंत्रण रेषावरील (LoC) स्थिरता धोक्यात येऊ शकते, कारण शिमला करार ही शांततेची हमी देणारा प्रमुख दस्तऐवज होता. यामुळे सीमापार दहशतवाद वाढण्याची शक्यता आहे.
- आंतरराष्ट्रीय दबाव: भारताने इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबित केल्याने जागतिक बँक आणि इतर आंतरराष्ट्रीय संस्थांकडून टीका होऊ शकते, कारण हा करार 1960 पासून द्विपक्षीय सहकार्याचा आधार होता.
- पर्यटनावर परिणाम: पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यामुळे काश्मीरमधील पर्यटनाला मोठा फटका बसला आहे. सुमारे 60% पर्यटकांनी मे ते डिसेंबर 2025 दरम्यानच्या काश्मीर सहली रद्द केल्या आहेत, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेवर परिणाम होईल.
- आर्थिक स्थिरता: भारताने वाघा सीमा बंद केल्याने आणि व्यापार निलंबित केल्याने सीमावर्ती भागातील व्यापारी आणि स्थानिक समुदायांवर आर्थिक परिणाम होऊ शकतो.
पाकिस्तानवरील परिणाम
- जलसंकट: इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबित झाल्याने पाकिस्तानच्या शेती आणि अर्थव्यवस्थेला गंभीर धोका निर्माण झाला आहे. इंडस नदी प्रणालीवर अवलंबून असलेल्या 240 दशलक्ष पाकिस्तानी लोकांच्या जीवनावर याचा थेट परिणाम होईल.
- आर्थिक संकट: इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबनामुळे पाकिस्तानच्या शेअर बाजारात (Karachi-100 Index) 1,500 अंकांची घसरण झाली, ज्यामुळे आर्थिक अस्थिरता वाढली.
- राजकीय अस्थिरता: पाकिस्तानमधील राजकीय नेत्यांनी भारताविरुद्ध एकजुटीचे आवाहन केले आहे, परंतु आर्थिक आणि सामाजिक संकटामुळे अंतर्गत अस्थिरता वाढू शकते.
- आंतरराष्ट्रीय अलगाव: पाकिस्तानने शिमला करार निलंबित केल्याने आणि युद्धाच्या धमक्या दिल्याने त्याची आंतरराष्ट्रीय प्रतिमा खराब होऊ शकते, विशेषत: जर तो सीमापार दहशतवाद थांबवण्यात अपयशी ठरला तर.
नवीनतम घडामोडी (24 एप्रिल 2025)
- पाकिस्तानची प्रतिक्रिया: पाकिस्तानने भारताच्या इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबनाला “पाण्याचे युद्ध” (Water Warfare) म्हटले आहे आणि कायदेशीर कारवाईची धमकी दिली आहे.
- भारताचे पाऊल: भारताने पाकिस्तानी नागरिकांसाठी सर्व व्हिसा सेवा निलंबित केल्या आणि 1 मे 2025 पर्यंत अटारी-वाघा सीमेवरून परत जाण्याचे आदेश दिले.
- आंतरराष्ट्रीय प्रतिक्रिया: अमेरिकेने आपल्या नागरिकांना भारत-पाकिस्तान सीमेपासून 10 किलोमीटर आत न जाण्याचा सल्ला दिला आहे, कारण सशस्त्र संघर्षाची शक्यता आहे.
- काश्मीरमधील परिस्थिती: पहलगाम हल्ल्यानंतर काश्मीरमध्ये तणाव वाढला आहे. स्थानिक सुरक्षा यंत्रणांनी सतर्कतेचा इशारा दिला आहे, आणि सुमारे 15,000 विमान तिकिटे रद्द झाली आहेत.
महत्त्वाचे तथ्य आणि विश्लेषण
- शिमला करार हा भारत-पाकिस्तान संबंधांमधील एकमेव करार होता ज्याने काश्मीर विवाद यासह सर्व समस्यांचे द्विपक्षीय वाटाघाटींद्वारे निराकरण करण्याचा मार्ग दाखवला. याच्या निलंबनामुळे भविष्यातील शांतता वाटाघाटी कठीण होऊ शकतात.
- इंडस वॉटर्स ट्रीटी हा पाकिस्तानच्या शेतीसाठी जीवनरेखा आहे. याच्या निलंबनामुळे पाकिस्तानच्या 70% पाण्याच्या पुरवठ्यावर परिणाम होऊ शकतो, ज्यामुळे अन्नसुरक्षा (Food Security) आणि आर्थिक स्थिरता धोक्यात येईल.
- पहलगाम दहशतवादी हल्ला हा काश्मीरमधील गेल्या काही वर्षांतील सर्वात घातक हल्ल्यांपैकी एक होता. यामुळे भारताने आपली सीमापार दहशतवाद विरोधी धोरणे कठोर केली आहेत.
- नियंत्रण रेषा (LoC) वरील शांतता आता धोक्यात आहे, कारण शिमला करार निलंबित झाल्याने दोन्ही देशांमधील सैन्य तणाव वाढू शकतो.
शिमला करार हा भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील शांतता आणि सहकार्याचा आधारस्तंभ होता, परंतु पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यानंतर आणि इंडस वॉटर्स ट्रीटी निलंबनामुळे उद्भवलेल्या तणावामुळे हा करार आता संकटात आहे. पाकिस्तानच्या शिमला करार निलंबनाच्या निर्णयाने दोन्ही देशांमधील संबंधांना नवीन नीचांक गाठला आहे. यामुळे काश्मीर विवाद, सीमापार दहशतवाद, आणि जलसुरक्षा यासारख्या समस्यांवर नवीन आव्हाने निर्माण झाली आहेत. भविष्यात, दोन्ही देशांनी द्विपक्षीय वाटाघाटी आणि शांततापूर्ण मार्ग स्वीकारणे आवश्यक आहे, अन्यथा दक्षिण आशियातील स्थिरता धोक्यात येईल.