27 एप्रिल 2025, मुंबई – झेलम नदीमधील पाण्याच्या पातळीत अचानक झालेल्या वाढीमुळे पाकिस्तानमधील पाकिस्तान-व्याप्त काश्मीर (PoK) मध्ये पूरसदृश्य परिस्थिती निर्माण झाली आहे. मुजफ्फराबाद आणि हट्टियन बाला यांसारख्या भागात स्थानिक प्रशासनाने आपत्कालीन परिस्थिती जाहीर केली आहे. या घटनेमुळे भारत-पाकिस्तान संबंध पुन्हा एकदा तणावपूर्ण बनले असून, सिंधु जल करार (Indus Waters Treaty) आणि त्याच्या निलंबनावरून दोन्ही देशांमध्ये आरोप-प्रत्यारोप सुरू आहेत. या लेखात आम्ही झेलम नदी पूर, पाकिस्तानातील ताज्या परिस्थिती, आपत्कालीन उपाय, आणि भारत-पाकिस्तान संबंधांवरील परिणाम यावर सविस्तर आणि विश्वसनीय माहिती सादर करत आहोत.
झेलम नदी पूर: काय घडले?
26 एप्रिल 2025 रोजी, झेलम नदीच्या पाण्याच्या पातळीत अचानक वाढ झाल्याने मुजफ्फराबादमधील डोमेल परिसरात 22,000 क्युसेक पाण्याचा प्रवाह नोंदवला गेला. यामुळे पाकिस्तान-व्याप्त काश्मीरमधील चकोठी ते मुजफ्फराबाद आणि हट्टियन बाला या भागात पूरसदृश्य परिस्थिती निर्माण झाली. स्थानिक प्रशासनाने तातडीने आपत्कालीन परिस्थिती जाहीर करून नागरिकांना नदीकाठापासून दूर राहण्याचे आणि पशुधनाला सुरक्षित ठिकाणी हलवण्याचे आवाहन केले. मशिदींमधून सतर्कतेचे संदेश प्रसारित केले गेले, तर काही गावांमधील रहिवाशांना सुरक्षित ठिकाणी स्थलांतरित करण्यात आले.
पाकिस्तानी माध्यमांनी दावा केला आहे की, भारताने उरी धरण किंवा अनंतनाग येथून कोणतीही पूर्वसूचना न देता झेलम नदीत मोठ्या प्रमाणात पाणी सोडले, ज्यामुळे ही परिस्थिती उद्भवली.
पाकिस्तानातील परिस्थिती
पाकिस्तान-व्याप्त काश्मीरमधील मुजफ्फराबाद, हट्टियन बाला, घारी दुपट्टा, आणि माझोई या गावांमध्ये पूरमुळे मोठी पळापळ झाली. स्थानिक लोकांनी नदीकाठावर जमून पाण्याच्या वेगवान प्रवाहाचे व्हिडिओ सोशल मीडियावर शेअर केले, ज्यामुळे सोशल मीडियावरही याची जोरदार चर्चा सुरू आहे. एक्सवरील पोस्ट्सनुसार, काहींनी याला भारताचा जल दहशतवाद संबोधले, तर काहींनी पाकिस्तानच्या जल व्यवस्थापनातील कमतरतांवर बोट ठेवले.
पाकिस्तानच्या स्थानिक प्रशासनाने पूर नियंत्रणासाठी तातडीच्या उपाययोजना सुरू केल्या आहेत, ज्यात पूरग्रस्त भागातून लोकांना हलवणे आणि अन्न-पुरवठा सुनिश्चित करणे यांचा समावेश आहे. तथापि, पाकिस्तानच्या पंजाब आणि सिंध प्रांतांमध्ये आधीच पाणी टंचाई आणि शेती उत्पादनावर ताण आहे, ज्यामुळे ही घटना अधिक गंभीर बनली आहे. पाकिस्तानच्या नॅशनल सिक्युरिटी कमिटीने याला राष्ट्रीय हितासाठी धोका मानले असून, पाणी हा 240 दशलक्ष पाकिस्तानी लोकांचा जीवनरेषा असल्याचे म्हटले आहे.
भारत-पाकिस्तान संबंध आणि सिंधु जल करार
झेलम नदी पूर ही घटना भारत-पाकिस्तान संबंध तणावपूर्ण बनवणाऱ्या मालिकेतील नवीन कडी आहे. 24 एप्रिल 2025 रोजी पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यात 26 भारतीय पर्यटकांचा मृत्यू झाला, ज्याला भारताने पाकिस्तान-प्रायोजित दहशतवाद ठरवले. याच्या प्रत्युत्तरात भारताने 1960 चा सिंधु जल करार निलंबित केला, जो इंडस, झेलम, आणि चिनाब या पश्चिमी नद्यांचे पाणी पाकिस्तानला आणि रावी, बियास, सतलज या पूर्वी नद्यांचे पाणी भारताला देण्यासाठी विश्व बँकेने मध्यस्थी केलेला करार आहे.
भारताचे जलशक्ती मंत्री सी. आर. पाटील यांनी म्हटले आहे की, भारत इंडस नदीचे एक थेंबही पाकिस्तानला जाऊ देणार नाही. यासाठी भारत अल्पकालीन, मध्यमकालीन, आणि दीर्घकालीन धोरणे आखत आहे, ज्यात धरणांची क्षमता वाढवणे, पाणी वळवणे, आणि हायड्रोलॉजिकल डेटा शेअरिंग थांबवणे यांचा समावेश आहे.
पाकिस्तानने भारताच्या या निर्णयाला युद्धाची कृती संबोधत कराराचा भंग असल्याचा आरोप केला आहे.
पाकिस्तानचे प्रमुख आरोप आणि म्हणणे
- भारताचा हेतुपुरस्सर कट: पाकिस्तानच्या नॅशनल सिक्युरिटी कमिटी आणि स्थानिक माध्यमांनी (उदा., डन्या न्यूज, एक्सप्रेस ट्रिब्यून) दावा केला आहे की, भारताने पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याच्या (24 एप्रिल 2025, 26 पर्यटकांचा मृत्यू) प्रत्युत्तरात झेलम नदीत पाणी सोडले. यामुळे मुजफ्फराबादमधील 22,000 क्युसेक पाण्याचा प्रवाह नोंदवला गेला, ज्याने स्थानिक गावांना धोका निर्माण झाला.
- सिंधु जल करार भंग: पाकिस्तानने भारताच्या सिंधु जल करार निलंबनाच्या निर्णयाला युद्धाची कृती संबोधले आहे. पाकिस्तान पीपल्स पार्टीचे अध्यक्ष बिलावल भुट्टो-झरदारी यांनी म्हटले की, इंडस नदीचे पाणी थांबवणे पाकिस्तानच्या 240 दशलक्ष लोकांच्या जीवनरेषेला धोका आहे,
- आंतरराष्ट्रीय मंचावर तक्रार: पाकिस्तानने संयुक्त राष्ट्र (UN) आणि विश्व बँकेकडे याबाबत तक्रार करण्याची तयारी दर्शवली आहे. पाकिस्तानचे म्हणणे आहे की, भारत हायड्रोलॉजिकल डेटा शेअरिंग थांबवून आणि धरणांमधून पाणी सोडून आंतरराष्ट्रीय करारांचे उल्लंघन करत आहे.
- स्थानिक जनतेची प्रतिक्रिया: एक्सवरील पोस्ट्सनुसार, पाकिस्तान-व्याप्त काश्मीरमधील स्थानिकांनी भारताविरोधात संताप व्यक्त केला आहे. काहींनी याला जल युद्ध म्हटले आहे, तर काहींनी पाकिस्तानच्या जल व्यवस्थापनातील कमतरतांवर टीका केली आहे.
भारताचे म्हणणे
भारताने झेलम नदीत पाणी सोडल्याच्या आरोपांचे खंडन केलेले नाही, परंतु सिंधु जल करार निलंबित केल्यामुळे पाणी व्यवस्थापन पूर्णपणे भारताच्या हातात आहे. भारताचे म्हणणे आहे की, पाकिस्तानच्या दहशतवादी कारवायांमुळे हा निर्णय घेण्यात आला. जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाम हल्ला हा पाकिस्तान-प्रायोजित होता, आणि त्यामुळे भारताला आपली रणनीती बदलावी लागली. भारत सध्या इंडस, झेलम, आणि चिनाब नद्यांच्या पाण्याचा अधिकाधिक वापर करण्यासाठी अभ्यास करत आहे, ज्यामुळे पाकिस्तानच्या शेती आणि पाणीपुरवठ्यावर दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतात.
आंतरराष्ट्रीय प्रतिक्रिया
संयुक्त राष्ट्र (UN) ने भारत आणि पाकिस्तान या दोन्ही देशांना संयम राखण्याचे आवाहन केले आहे. विश्व बँक, ज्याने सिंधु जल करार मध्यस्थी केला होता, यावर अद्याप कोणतीही अधिकृत प्रतिक्रिया दिलेली नाही. तज्ज्ञांचे मत आहे की, पाण्याचा वापर हा भारत-पाकिस्तान संबंधांमध्ये नवीन तणावाचे कारण बनू शकतो, विशेषत: कारण पाकिस्तानच्या 80% शेती इंडस बेसिनच्या पाण्यावर अवलंबून आहे.
पाकिस्तानच्या जल व्यवस्थापनातील आव्हाने
पाकिस्तानच्या जल व्यवस्थापन समस्यांनी या पूर परिस्थितीला अधिक गंभीर बनवले आहे. पाकिस्तानच्या पंजाब आणि सिंध प्रांतांमध्ये आधीच पाणी टंचाई आहे, आणि हवामान बदल, खराब संसाधन व्यवस्थापन, आणि वाढती मागणी यामुळे परिस्थिती बिकट झाली आहे. तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की, पाकिस्तानने पूर नियंत्रण आणि पाणी साठवण यासाठी दीर्घकालीन धोरणे आखण्याची गरज आहे.
तज्ज्ञांचे मत
- झेलम नदी पूर 2025: स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय माध्यमांनुसार, ही घटना भारत-पाकिस्तान संबंध आणि जल राजकारण यांच्याशी जोडली गेली आहे.
- पाकिस्तान आपत्कालीन परिस्थिती: मुजफ्फराबादमधील पूरमुळे स्थानिक प्रशासनावर मोठा ताण आहे.
- सिंधु जल करार निलंबन: भारतच्या या निर्णयामुळे पाकिस्तानच्या शेती आणि अर्थव्यवस्थेवर दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतात.
- पहलगाम दहशतवादी हल्ला: या हल्ल्याने भारत-पाकिस्तान संबंध नव्या वळणावर आणले आहे.
झेलम नदी पूर ही केवळ नैसर्गिक आपत्ती नसून, भारत-पाकिस्तान संबंध आणि जल राजकारण यांच्याशी जोडलेली एक जटिल घटना आहे. पाकिस्तानमधील आपत्कालीन परिस्थिती आणि भारताचा सिंधु जल करार निलंबनाचा निर्णय यामुळे दक्षिण आशियातील भू-राजकीय परिस्थिती अधिक गुंतागुंतीची बनली आहे.